Metin Özgen, Arapgir sevdalısı emekli öğretmen. Arapgir’den uzakta Sapanca/Maşukiye’ye yerleşmiş. Arapgir folklorunu, bu folklorun ayrıntılarını, inceliklerini, güzelliklerini dile getiriyor. Arapgir’in çoğu unutulmakta olan âdetlerini, geleneklerini, musikisini,  yemeklerini, oyunlarını…“ Arapgir Postası”na aktarıyor. Ancak, 30 Kasım 2012 tarihli Arapgir Postası’nda “Arapgir Yöresine Mahsus Türemiş Sözcükler” başlıklı yazısında sıraladığı sözcüklerden pek azı türemiştir. Bir sözcüğün türemiş olması için “kök”le türeyen sözcük arasında anlam ilgisi olması gerekir. Türkçemizde “-rık/-rik/-ruk/-rük” yapım  eki yoktur. ”Türkçede bir ekin, köken bakımından aslını, durumunu, araştırmak, incelemek, açıklamak için tarihsel kaynakların ışığında, eski yeni bütün Türk lehçelerine uzanmak gerekmektedir.” (Hatiboğlu, 1974, s.6.)

Yapım ekleri, sözcük kök ya da gövdelerine gelerek  sözcüğün anlamını, kimi kez de türünü değiştiren eklerdir. Yapım ekleriyle sözcükler türetilir; ancak kökle türeyen sözcük arasında bir anlam ilgisi olması gerekir. Sözgelimi, ”çiçek” sözcüğünün kökü “çiç” değildir; çünkü “çiç”le  “çiçek” arasında bir anlam ilgisi yoktur. (Başdoğan, 1999, s.121) Aç-ık, alış-ık, ada-k, dola-k, del-ik, dile-k, bağdaş-ık, boz-uk, dök-ük, sil-ik, tara-k, yerleş-ik, yen-ik…gibi eylem kök ya da gövdelerinden türeyen sözcükler arasında bir anlam ilgisi vardır.“         Eskiden beri çok işlek olan eylemden ad yapma eklerinden biridir.” (Ergin, 1990, s.178.)

Bu ekin özellikleri:

-(i)k (/  -(ı)k  /-(u)k /-(ü)k )ekiyle türemiş adlar, sıfatlar, belirteçler:

Ünlü harfle biten kök ya da gövdelerde baştaki sesli harf düşer:

• 
  Rahatsızlık adları: öksürük, aksırık, hıçkırık...

“Öksürüğü, aksırığı, esnemesi, gerinmesi, hastalığı, sayıklaması her şeyi hoş.” (Refik Halit Karay)

• 
  Geçişli eylem köklerinden türeyenler: kırık, yırtık, açık, saçık, çarpık...

“Büyük çarpık burunlu…” (sıfat) (Halide Edip Adıvar)

“Biz kundakta ayaklarımız çarpık büyürüz.” (belirteç) ( Sait Faik Abasıyanık)

• 
  Geçişsiz eylem köklerinden türeyenler: yanık, uçuk, çıkık, kopuk, donuk, kalkık...

“Zeki ve yuvarlak yüzlü bir çocuk, kendinden büyük kılıcına sarılmış, donuk donuk bakıyor (belirteç)                                                                       (Falih Rıfkı Atay)

• 
  “Kavr-uk, savr-uk, kıvr-ık, ayr-ık, devr-ik, buyr-uk, çev-ik… örneklerinde –(i)k eki gelince eylem köklerinin ikinci hecesindeki dar ünlü düşüyor; böylece gövdede değişiklik oluyor.


• 
  Ad köklerine de gelir: top-uk, kab-uk… (Gencan, 1975, s.203)

Metin Özgen’in Arapgir Ağzı’ndan derlediği sözcüklerin birkaçı -(i)k (/  -(ı)k  /-(u)k /-(ü)k) ekiyle  türemiştir. Bu sözcüklerin asıllarını, Arapgir ağzına geçerken nasıl bir değişikliğe uğradıklarını bilmiyoruz. Ancak, bu sözcükler içinde Ermeniceden, Arapçadan, Farsçadan geçenler var. Böyle  olması da doğal. Arapgir’den Araplar gelip geçmiş. Çubukoğulları, Artuklular, Danişmentliler, Anadolu Selçukluları, İlhanlılar, Akkoyunlular, Dulkadiroğulları, Osmanlılar yönetiminde bulunmuş. (Arapgir Tarihi ve Turistik Haritası)   Ermeniler Arapgir’de yıllarca  yaşamış; bu nedenle Ermeniceden Türkçeye, Türkçeden Ermeniceye birçok sözcük geçmiştir.. Kuşkusuz, birbirlerinin ekinlerinden (kültürlerinden) etkilenerek ortak bir ekin (kültür) oluşturmuşlardır. Sözgelimi, manusacılıkta, yemenicilikte, kalaycılıkta, kuyumculukta, saatçılıkta…( Varsen  Oruncakciel, Son Arapgirli)

Metin Özgen’in 30 Kasım 2012 tarihli Arapgir Postası’nda Arapgir Ağzı’ndan derlediği sözcüklerden bazılarının kaynakları, türeme biçimleri şöyle:

badik: (Ermenice, patig)

bıdık: (Ermenice, bzdig)

cücük: (Farsça, cücek “yavru”) Sözcüğün aslı “civciv”dir.

firik: (Arapça. ”ferik” Henüz olgunlaşmamış yeşil buğday tanesi.

kakucik: ”Kak” (Eski Türkçe ve halk ağzında toprak ve kayalarda içine su birikmiş çukur.) Bu durumda kak-u-cik, türemiş olabilir. (kakucik:“Yamulmuş, çarpılmış, şekil özelliği bozulmuş nesne” anlamındaysa.)

lapik: (lap: Yumuşak, ağırca ve hamurumsu bir nesnenin düştüğü zaman çıkardığı ses.) Lap-ik, türemiş olabilir.

şırdık: (Farsça, ”şirdek”, ”şirden”; ”şir” süt”ve “dön” ekiyle şir-den)  Geviş getiren hayvanlarda, besinleri sindirme işini yapan midesinin dördüncü bölümü.

topik: “Top”tan “-ık” ekiyle türemiştir.

ücük: ”Uç” değişerek “üc”e dönüşmüş; ”–ük” ekiyle de türemiş olabilir.

dolik: ”Dol” kökünden “-ik” ekiyle türemiş olabilir.

gazik: ”Gaz ” kökünden “-ik” ekiyle türemiş olabilir.

gıldırik: ”Gıldır” kökünden “ik” ekiyle türemiş olabilir. (“gıldır gıldır” ikileme)

fırfırik: (“fırfır” ses takliti) fırfır-ik

-(i)k /  -(ı)k  /-(u)k /-(ü)k ekiyle türediği sanılan, kökü belirgin olmayan bıcik, biçcik, bıldik, bızbılik,   boccik, bücük, cıngırik, çüşük, çıtdik, dodik, fırfırik, gaçcik, gazgalik, gıcik, gidik, gıldırik, gılik, gıllik, gıkgılik, godik, gubirik, guzzik, hamaçik, kındik, kırmıtik, kıttik, kızik, kukulik, kurik, kutik, kortik, kürtük, manik, mırzik, mıtirik, oricik, ölük, sennik, tahik, tıncik, tısik, urulik, yıldırcuk, yahtuluk, zirik,…gibi sözcükler türememişlerdir.

Sözcüklerin kaynağını araştıran, ne zaman ortaya çıktıklarını, hangi değişimleri geçirdiklerini biçim ve anlam yönlerini kapsayan Türkçe Sözlük  yoktur. Anadolu Ağızları’ndaki sözcüklerin de “kökenbilim” açışından ele alınıp incelenmesi, Türk dilini zenginleştirecektir. Bu alanda, TDK’nun  “Derleme Sözlüğü” vardır; ancak, bu sözlükte, sözcükler, yapı yönünden, incelenmemiştir.

Bizim kuşağın, ana babalarımızın, dedelerimizin kullandıkları sözcükleri kullanmasak da yaşatmaya çalışmalıyız ki geçmişimizi unutmayalım. Gelecek, geçmişin değerleri üzerinde biçimlenir.

Son söz, Arapgir’de uzun yıllar yaşayan ve dil konusuna ilgi duyanların  çalışmalarıyla “Arapgir Ağzı Sözlüğü” hazırlanabilir.

Kaynakça

1.Aksan,Doğan, Her Yönüyle Dil,  Ankara: Türk Dil Kurumu , 1995.

2. Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Milliyet Yayını, 2005.

 3..Başdoğan, Hüseyin, ÖSS  Dilbilgisi,  Ankara: Pasifik AŞ, 1999

  4._______  Dilbilgisi,  (Basılmamış.)

  5..Bilgin, Muhittin, Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002.

   6.Demir, Nurettin- Yılmaz, Emine, Türk Dili, Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2003.

    7.Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Basım/ Yayın/ Tanıtım, 1990.

     8.Gencan, Tahir, Nejat, Dilbilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1975.

     9.Hatipoğlu, Vecihe, Türkçenin Ekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1981.

     10.Türkçe Sözlük, Ankara: 2009.

      11.Zülfikar, Hamza, Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, Ankara: 1991.